Postrerako, piperropila - U ch’ujukil piperropil

Ts’íibtan jo' Yucatán 30 ti enero 2022

Arrautzaz, azukreaz, irinaz, anisaz eta kanelaz eginda, neguko eta udako festetan dastatzen den postrea.

Beeta’an yéetel je’, ch’ujuk, anis, canela, ch’ujukil ku jaanta’al ti’ u k’iimbesajil u k’iinilo’ob ke’elil yéetel u k’iinil ooxojil.

Euskal Herrian pastel hitza esateko modu ugari daude, esaterako: paztiz, gato, bizkotxa (Iparraldean), piperropil, bizkotxo edo pastel (Hegoaldean). Gure ibarrean, Sakanan, pastel esaten dugu. Baina bada postre bat piperropil izena duena. Bera da gaurko protagonista. Eta ezer baino lehen, hitza bera hartuko dugu hizpide, piperropil. Bi hitz elkartzetik heldu da: latineko piper eta opila. Antza garai batean espezieei piper esaten omen zieten. Hortik etor liteke, beraz, piperrik ez duen postre horren izena.

Ti’ u lu’umil Euskal Herria ya’ab bix je’el u beeytal u ya’ala’al ch’ujuk waaj (pastel) je’ex: paztiz, gato, bizkotxa (ti’ Iparralde, no xamanil Euskal Herria), piperropil, bizcocho wáa ch’ujuk waaj(ti’ Hegoalde, tu nojolil Euskalk Herria). Ti’ k valle, Sakana, k a’alik pastel ch’ujuk waaj. Ba’ale’ yaan junp’éel ch’ujuk k k’aaba’atik piperropil. Yo’osal leti’ ken k t’aan bejla’e’. Yáaxe’ yaan k t’aan yo’osal u t’aanil piperropil. Síij úuchak u mu’uch’ul ka’ap’éel t’aan: ti’ latin piper (pimiento wa pimienta) yéetel torta waaj. U waajil pimiento. U tuukulile’ ka’ach úuchile’ le especies ku k’aaba’ata’alo’ob piper. Ti’ lelo’ ku tukulta’ale’ ti’ u tal u k’aaba’e’ ch’ujuk mina’an pimiento ti’o’.

Opil gozoa eta fina da piperropila, anis zaporekoa. Neguko eta udako ospakizunetan dastatzen dira piperropilak. Esate baterako, Lakuntzan, San Saastinetan (ilbeltzaren 20an) neska batek mutil batekin dantzatzen zuenean, piperropila oparitzen zion mutikoari. Zatia handiagoa edo txikiagoa izan, harekiko interesa hala azaltzen zuten. Gaur egun familia, lagun eta ezagunen artean banatzen dira, baita lakuntzarren artean banatzen da ere San Saastin egunean, ermitan.

Piperropil junp’éel torta waaj, sabor a anís. Piperropiles suuka’an u jaanta’al ti’ u k’iimbesajilo’ob ti’ u k’iinilo’ob ke’elil yéetel ooxojil. Je’ex Lakuntza, ti’ u k’iimbesajil u cha’anil San Sebastian (ti’ u k’iinilo’ob 20 ti’ u wináalil enero), ku si’ibil ka’ach ti’ juntúul xch’úupal wa ku yóok’ol yéetel juntúul xi’ipal. Wa le xi’ipal uts ti yich le xch’úupalo’ ku síijik ti’ junxéet nojoch wa chichan ti’ u torta waaj ti’e’ xch’úupalo’.Bejala’e’ ku t’o’oxol ichil baatsilo’ob, éetailo’ob yéetel k’ajóolalo’ob, je’ex ichil lacuntzarras ti’ u k’iinil San Saastin, ti’ ermita.

Arbizun inauteriko igandean kintoak etxez etxe eskean ibiltzen dira. Gaur egun, dirua jasotzen dute parranda egiteko. Baina garai batean afari-merenduetarako jakiak jasotzen zituzten, esaterako, urdaia, arrautzak edo piperropilak. Arbizun bereziki San Joan festetan jaten ziren. 1995eko festetako igande goizean etxez etxeko piperropil bilketa egin zuten, arratsaldean, haiekin merendu ederra egiteko. 2018ko festetan, berriz, haiek egiten ikasteko ikastaroa egin zen. Etxarri Aranazko jai egun handian, San Adrianen (garagarrilak 16), hainbat familiaren bazkarietan oraindik ere postre hori dastatzen da.

Ti’ u k’iinil domingo posta’anil ti’ u méek’tan kaajil Arbizu quintose’ ku máano’ob k’áataj chi’ichi’ joolnaj. Bejla’e’ ku k’amiko’ob taak’in u ti’al u beetiko’ob k’iimbesaj. Ba’ale’ ka’achile’ ku k’amiko’ob janabe’en ba’alo’ob je’ex tocino, je’ wa piperropiles u ti’al u jaanto’ob ken t’uubuk k’iin wa ken áak’a’abchajak. Ti’ u méek’tan kaajil Arbizu ku jach jaanta’al ti’ u k’iimbesajil Kili’ich Juan. Ti’ u chíinil k’iin domingo ti’ u ja’abilo’ob 1995 máan u ch’a’ob piperropiles ti’e’ najo’obo’ u ti’al u jaanto’ob yéetelo’ob ken chíinik k’iin. Ti’ u k’iimbesajil u ja’abil 2018 beeta’ab junp’éel ka’ansaj u ti’al u kaniko’ob u beeto’ob. Ti’ u jach noj k’iinil u k’iimbesajil Etxarri Aranatz, ti’ u lu’umil San Adrián ( ti’ u k’iinil 16 ti’ u wináalil junio), ichil baatsilo’obe’ léeyli’ ku jaantiko’obe’ ch’ujuka’.

Lakuntzako errezeta
Osagaiak:
Arrautza dozena bat: sei arrautza osorik, beste seiren gorringoa bakarrik.
Kilo bat azukre.
Kilo bat irin.
Anis aleak.
Anis txorrotada txikia.
Kanela pixka bat.

Ts’íibil bix yéetel ba’axo’ob ku meyaj u ti’al Lakuntza
Ba’axo’ob ku meyaj:
Ka’alajun p’éelal je: wakp’éelal je’ túulistak, ti’ u láak’ wakp’éelalo’ chen u k’ank’anil kun meyajta’al.
Jun kilo u aalil ch’ujuk.
Jun kilo u aalil harina.
Granos de anís.
Junp’íit chooj anís.
Junp’íit canela.

Egikera:
Ontzi batera, lehenik, arrautzak eta azukrea bota, ondoren, irina pitteka-pitteka bota. Guztia nahasi orea loditu arte. Behin oreak loditasun nahikoa hartu duenean, ordu batzuk pausatzen utziko dugu, horrela, opilak egiteko garaian ez dira itsatsiko. Denbora pasa ondoren, ore zatiak hartu eta opilak egin. Opilak sardeskarekin pixka bat zulatu. Opil bakoitza talaburnian jarri eta beheko suan eginen dira (labean orea gogorragoa geratzen da). Talaburniaren azpian inkerrak eta goian sua dutela eginen dira. Opilaren ertzak gorritu hala buelta emanen zaio. Behin guztia eginda dagoenean sutik atera eta zapi batean hozten utziko da.

Bix u beeta’al:
Láala’ak ti’ junp’éel nu’ukul le je’obo’, ch’ujuko’, ken ts’o’okoke’ láala’ak jujunp’íitil le harina’o’. ku xa’ak’ta’al tuláakal tak ken p’áatak tat. Ken p’áatak tat le juuch’o’ p’a’atak suutuko’ob, u ti’al beyo’ ken beeta’ak u waajile’ ma’ u taak’alo’ob. Ke máanak le suutuko’obo’ch’a’abak junxóoxot’al le juuch’o’ ka’ beeta’ak u waajilo’ob. Lo’omok junp’íit le waajo’ob yéetel u nu’ukulil loom. Ts’a’abak le waajo’ob ti’ u nu’ukulil talaburni u ti’al u tak’ankúunsa’al ma’ jach chokoj u k’áak’ili’( ti’ u nu’ukulil tak’ankúunaje’ ku jach chichtal le juuch’o’). Yaanal le nu’ukulo’ unaj u yantal chúuk yóok’ole’ unaj u yantal k’áak’il. U xuulil le waajo’ yaan u chaktal yéetel yaan u su’usu’uta’al. Ken ts’o’okoke’ ku jo’osa’al ti’ u nu’ukulil yéetel ku p’a’atal síistal ti’ junjunxéet’ nook’.

Etxarri Aranazko errezeta
Osagaiak:
4 arrautza oso.
8 gorringo.
Kilo bat azukre.
Kilo bat irin.
Limoi esentzia koilarakadatxo bat.
Anis kopa bat.
Koloretako txotxoak, piperropilak apaintzeko.

Ts’íibil bix yéetel ba’axo’ob ku meyaj u ti’al Etxarri Aranatz
Ba’axo’ob ku meyaj:
Kanp’éej je’.
Waxakp’éelal u k’ank’anil je’.
Junkilo u aalil ch’ujuk.
Junkilo u aalil harina.
Junlo’op’ u ch’ajil su’uts’.
Junp’éel copa anís.
Xóoxot’al boono’ob u ti’al u jats’utsta’al ch’ujuko’ob (piperropiles)

Egikera:
Osagai guztiak eltze batera bota eta guztia ongi nahastu, etengabe eraginez. Orea egin ondoren, lodi dagoela, pausatzen utzi. Esaterako, bezperan orea egin eta goizean piperropilak egin. Ore zatiak hartu eta opilak egin. Labea 180 gradutan dagoela, 25 minutuz izan eta piperropilak izanen ditugu.

Bix u beeta’al:
Láala’ak tuláakal le ba’alo’b ti’ junp’éel nu’ukul ka’ xa’ak’ta’al tuláakal mantats’. Le ken p’áatak bey juuch’e’, p’a’atak jun súutuk. Je’ex u ti’al u beeta’al piperropiles ti’ ja’atskab k’iin. Ch’a’abak junxóoxot’al le juuch’o’ ka’ beeta’ak u waajilo’ob. Yéetel u nu’ukulil tak’ankúunsaj 180 u chokojil yaan u yanta’al 25 minutos u ti’al u yantal to’on piperropiles.

Lak bideoa:
Historias a bocados: Lakuntza
Un dulce lleno de amor