Ama hizkuntza eta 'sentsibilizazioa' - Na’tsil t’aan yéetel “Jun-óolal”

Ts’íibtan jo' Yucatán 28 ti febrero 2022

Nazio Batuen Erakundearen Batzar Nagusiak nazioarteko egunak izendatzen ditu gai baten inguruan "iritzi publikoa sentsibilizatzeko jarduerak" egitera gonbidatuz.

U Múuch’ meyajil Yuk’ ti’ Organización ti’ Naciones Unidas tu k’aaba’taj k’iino’ob internacionales payalte’naj tia’al u beeta’al “meyajo’ob ti’ jun-óolal ti’ tuláakal máak”, yo’olal junp’éel meyaj.

Sentsibilizatzea, kontzientziatzea, atentzioa ematea, konpondu gabeko arazo bat dagoela adieraztea, gizarteetan garrantzitsua den eta konpondu gabe dagoen gai bat dagoela. Eta sentsibilizazio horren bidez nahi da gobernuek eta estatuek jardun eta neurriak har ditzatela, edo herritarrek beren ordezkariei hala eska diezaietela. Hori da Nazio Batuen Erakundearen (NBE) Batzar Nagusiak data bat Nazioarteko Egun izendatzen duenean sustatzen duena.

Jun-óol, tuukul, tsolxikin, ts’áaj k’aóoltik yaan junp’éel talamil ma’ jets’a’ani’, yaan junp’éel noj tsikbal ichil kaajo’ob ma’ jets’a’an’. Yéetel le jeets’o’ ku kaxta’al jo’olpóopo’ob yéetel kaajo’obe’ ka’aj jo’op’ok u péeksikubáaob, wa le máako’obo’ je’el u páajtal u k’áatiko’ob ti’ le máax ku jo’olintiko’obo’. Beey u beeta’al tia’al u k’aóolta’al tumen Múuch’ meyajil Yuk’ ti’ Organización ti’ Naciones Unidas (ONU) tu nu’ukbesaj junp’éel k’iin je’el bix K’iin Internacional.

NBEn Batzar Nagusiak, bere ebazpenetan, data jakin bat Nazioarteko Eguna aldarrikatzera bultzatzen duen egoeraren deskribapena egiten du. Ama hizkuntzen kasuan zera dio: “kultura eta hizkuntza aniztasunak gizarte iraunkorrendako garrantzia du”. Gainera, organo horrek berak Estatu kideak gehien kezkatzen dituen arazoaren alderdiak nabarmentzen ditu ebazpenetan: “ahalegin handia egin arren, hizkuntza aniztasuna gero eta mehatxatuago dago. Bi astean behin, batez beste, hizkuntza bat desagertzen da, eta, desagertzearekin batera, kultura eta intelektuala den ondare oso bat eramaten du”.

Ti’ ONU Múuch’ meyaj Yuk’ ku beetik ichil u meyajilo’ob junp’éel ba’al ku léemch’íntik tia’al k’a’aytik jach junp’éel K’iin Internacional tia’al le je’ela’. Yo’olal na’tsil t’aan ku ya’alik: “u jejeláas miatsil yéetel lingüístika k’a’ana’an tia’al sociedades sostenibles”. Beey xan, láayli’ le je’ela’ ku táanilkúunsik ichil je’p’el meyaj ku jach talamilkúunsik u Estadosil miembros “kex beeta’an yéetel tuláakal u muuk’ile’, jejeláasil lingüístika, sajbesa’an. Ti’ ich ka’ap’éel semanae’ ku sa’atal junp’éel t’aan yéetel le je’ela’ ku bisik xan tuláakal junp’éel noj miatsil yéetel u k’ajláayil kaaj”.

Azkenik, NBEk estatuei bidea erakusteko ere aprobetxatzen dute, arazoei irtenbidea bilatzeko hartu behar dituzten ekintzak adieraziz. Esku artean dugun egunaz zera dio: “ama hizkuntzek duten garrantzia ulertzeari esker, lorpenak lortu dira hezkuntza eleaniztunaren arloan, baina asko falta da aurrera egiteko, adibidez, kulturarteko hezkuntza elebiduna politika irekia eta unibertsala izan dadin, guztion eskubidea izan dadin”.

U xuule’, beey xan ku ch’áaik tia’al ka’aj u ye’es ONU u bejil kaajo’ob, u ye’esik xan ba’axo’ob unaj u beeta’al tia’al u ma’alobkuunsa’al. Yo’olal le k’iino’ob je’ela’, ku ya’alik, “níib-óolal u ch’a’nu’ukta’al na’tsil t’aano’ob, ya’ab ba’alo’ob ts’o’ok u ch’íinpolta’al yéetel táan u beeta’al tia’al u ye’esa’al ti’ xoknal paalal ku t’aniko’ob jejeláas t’aan, ba’ale’ ya’ab ba’al u bin tia’al ma’alobkiintik, je’el bix u ye’esaj xook ich uláak’ t’aan, unaj u k’uchul ti’ tuláakal xoknáal, junp’éel e’esaj tia’al tuláakal”.



Gurean, zer?
Beraz, munduan dagoen arazo baten aurrean sentsibilizaziorako bitartekoa da Ama Hizkuntzaren Nazioarteko Eguna 1999tik, NBE agentzia den Unescoren batzar orokorrean onartuta. Kide dituen estatuen “sentsibilitatearen” arabera, hizkuntza arautzeko legedia garatzen da. Euskararen kasuan, Frantzian hizkuntza bat eta bakarra besterik ez dago: frantsesa. Frantziako gutxitako hizkuntza komunitateen eraginari esker konstituzioan jaso da ere “eskualdeko hizkuntzak Frantziako ondarearen parte” direla. Hala ere, Parisko gobernuak ez du hizkuntza aniztasunaren aldeko inolako pausorik ematen. Jarrera horrekin koherente izanda, Frantziak ez du sinatu Eskualdeko Hizkuntzen edo Hizkuntza Gutxituen Europako Karta. Agiri horren helburua da Europan “ofizialtasun maila ez duten edota ofizialtasun maila izanda ere egoera ahulean dauden hizkuntzen babesa eta sustapena”.

Ti’ k-tia’al ba’ax
Ba’ale’,tak 1999 K’iinil Internacional ti’ Na’tsil T’aane’, junpéel yuk’ ichil junp’éel níich’taanbal yaan yóok’ol kaab, jets’a’an tumen u múuch meyajil Unesco, u kúuchil ONU. Jun-óolal “jeets’elil” kaajo’ob máako’ob, beeta’ab junp’éel a’almajt’aan ku kanáantik t’aan. Je’el bix ku yúuchul yéetel euskara, ti’ Franciae’ mina’an uláak’ t’aan ku t’a’anal chéen junp’éel: frances. Níib-óolal ti’ u máakilo’on mejen kaaj lingüística ti’ Franciae’ mo’ol tia’al u ts’a’abal ichil a’almajt’aanil “máasewal t’aano’ob ch’a’ach’i’ita’an francés”. Ba’ale’,u jo’olpóopil Paríse’ junpuli’ ma’ tu yáantik máasewal t’aano’ob. Yéetel le ba’al je’ela, Francia ma’ u joronts’íibt u Ts’íibil ju’un Europea ti’ yo’olal Mejen Máasewal T’aan Regionales. U noj tuukulil le ts’íibo’ tia’al “u kanáanta’al yéetel u ts’a’abal k’aóoltbil t’aano’ob mina’an u muuk’o’ob ti’ Europa wa kex yaan u páajtalil u ye’esale’, ma’ tu yáantalo’ob tia’al u mu’uk’ansikubáaob”.

Espainiako Gobernuak sinatu du karta, eta hizkuntza aniztasuna bere modura ulertzen du. Hortxe konstituzioak dioena: “Gaztelania da Espainiako Estatuaren hizkuntza ofiziala. Espainol guztiek jakin behar dute eta erabiltzeko eskubidea dute. Espainiako beste hizkuntzak ere ofizialak izango dira haiei dagozkien Erkidego Autonomoetan berauen Estatutoei dagozkien eran”.

Ts’íibil ju’une’ joronts’íibta’an tumern u Jo’olpóopil español,leti’e’ ku na’atik jejeláas lingüística’ je’el bix ku tukultik leti’. A’almajt’aan ku ya’alik: kastelant’aane’ u noj t’aan u Kaajil español. Tuláakal españoleso’obe’ unaj u kaniko’ob yéetel unaj u t’aniko’ob. Uláak’ t’aano’ob españolo’obe’ láayli’ k’a’abéet u t’a’anal te’ Kajtalilo’ob tu’ux je’el bix suuk u t’aniko’ob ichil u baatsilo’ob.

Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) euskarak babes maila handia du. Gu bizi garen Nafarroan frankismoaren ondoren izan ditugun agintariek ez dute hizkuntzaren aldeko jarrera aktiborik izan (agintaldi bat salbu). Euskararen aldeko politikak aldarrikatzen diren bakoitzean “askatasunerako eskubidea eta inposizioa” aipatzen dituzte “euskara Nafarroako ondare” dela diotenek. Azken adibidea otsailekoa da. Pandemiarekin udal eta erkidegoko administrazioetan izapidetze elektronikoak egiteko joera hartu du jendarteak. Nafarroako Gobernuak eskaintzen dituen 1.434 tramiteetatik %23,29 besterik ez daiteke euskaraz egin. Udalen kasuan, berriz, 778tik %2,57 besterik ez. Nafarroako Parlamentuak gobernuari eskatu dio “berma dezala arreta telematikoarekin zerikusia duten eduki, tramite eta bestelako ekinbide guztiak euskaraz eskuragai daudela”. Hori egiteko langile euskaldunak beharko dira, administrazioa euskaldundu. Bada, eskaera horri ezetz esan dio parlamentuak. Jakina, langile elebidunik gabe euskarazko arreta ezin da bermatu. Eta beti berdin.

Tu kajtalil Autónoma Vaskae’ (CAV) Euskara ku xook yéetel ya’abkach áantaj, Navarra, u mola’ayil aanchajto’on le ka’aj ts’o’ok franquismoe’, ma’ tu ye’eso’ob mixjunpéel áantaj yo’olal t’aan (chéen jets’a’an ti’ junp’éel a’almajt’aan). Taats’ ku k’a’ajalti’ob k’a’abéet u yáantiko’ob u t’a’anal euskarae’ ku t’a’anal yo’olal “u muuk’ jáalk’ab yéetel peets’ ”. U ts’ook e’esajile’ úuch ti’ febrero. Yéetel le pandemiao’ u máakilo’ob aanchaj u meyajo’on chéen ti’ cha’antbil ichil u meyajilo’ob mola’ayo’ob yéetel autonómicas. Ti’ 1,434 meyajo’ob electrónikas ku ts’áaik u Jo’olpóopil Navarra, chéen 23.29% yaan u páajtalil u beetiko’ob euskara. Ichil u mola’ayilo’ob chéen 2.57% ti’ 778. U Parlamentoil ti’ Navarra ts’o’ok u k’áatik ti’ u Jo’olpóopil Navarra ka’aj u ya’al ti’ tuláakal meyajil máak yaan ichilo’ je’el ba’axak k’áat chi’ u k’áat u beetej wa u chup ju’uno’ob u máakil kaaje’, k’a’abéet u beetik u su’utul euskara. Tia’al ka’aj béeyak le je’elo’, jach k’a’abéet u ts’a’abal máako’ob u yojelo’ob u t’aniko’ob euskara, u máakilo’ob yaan te’elo’ yaan u kaniko’ob euskara. Le tuukul je’ela’ p’ekta’abik tumen u parlamentoil. Je’el bix suuke’, xma’ máak ma’ tu t’anik ka’ap’éel t’aane’, ma’ tu páajtal u beetik ma’alob u meyaj ich eukara. Beeyili’e’.

Aurrera
Gure bi komunitateak banatzen dituen ozeanoaren goiko partean dago Islandia. 360.000 biztanle inguru dira. Islandiera dute ama hizkuntza, nahiz eta gehienek ingelesa eta daniera ere badakiten. Islandiarrek beraien egunerokoan bizitza islandiarrez egiteko erabateko aukera izanen dute. Horretarako dituzte hedabideak, islandierara itzuliak egonen dira informatika programak, telefono mugikorren pantailak, atzerriko ikus-entzunezkoen azpi idatziak islandieraz izanen dira, administrazioarekin harremana islandieraz izanen dute… Hizkuntza komunitateak eguneko 24 orduak islandieraz bizitzeko aukera izanen du, maiek eta euskaldunek ez bezala.

Táanil
Islandia ku p’áatal tu ka’analil oceano ku jatsik ka’ap’éel k-kaaj. 360,000 u máakil. U na’tsil t’aane’ islandés, kex u ya’abilti’obe’ beey xan u yojelo’ob ingles yéetel danés. Islandeso’obe’ yaan u páajtalil u beetiko’ob u kuxtal ti’ islandes. Tia’al le je’elo’ ku xooko’ob yéetel áantajo’ob t’aan, meyajo’ob informáticos yéetel pantallaso’ob jult’aan suta’an islandés, cha’ano’ob yéetel uláak’ t’aano’ob suta’an islandés, u máakilo’ob ku t’aniko’ob ka’ap’éel t’aan je’el u páajtal u kuxtal 24 súutukil k’iin ich islandés. Ba’alo’ob je’el bix lela’ maaya’ob yéetel vasko’obe’ ma’ tu páajtal k-beetik yéetel k-t’aan.

Tokiko eta estatuko agintarien hizkuntzarekiko “sentsibilitatea” gorabehera, Nafarroan, eta Euskal Herrian orokorrean, euskarak aurrera egin badu hizkuntza komunitatea antolatu eta ekimena hartu duelako izan da (EAEn gobernuak laguntzen du). Frankismo garaian euskara ikastetxeetan sartu eta haurrak euskalduntzeko ikastolak sortu ziren moduan, gaur egun ere euskal komunitateko kideak antolatu eta helburu zehatzak lortzeko gai da. Librezale taldearen inguruan informatika ezagutzak dituzten pertsonak elkartu ziren eta aplikazio informatikoak euskarara ekartzen lan egiten dute. Software librekoak lehenesten dituzte. Haiengatik ordenagailuko hainbat programa euskaraz ditugu.

Kex “jun-óol” lingüístika u jo’olpóopilo’ob kaaj yéetel estatalese’, ti’ Navarra, yéetel tuláakal Euskal Herria, u muuk’il euskara tu tojotal ti’ kaaj lingüístika tumen tu múuch’ubáaob yéetel tu ch’a’ajo’olto’ob (ti’ CAV u jo’olpóopil ku yáantaj). Beey xan ichil franquismo oksa’ab euskara ichil najil xooko’ob yéetel xan chíikpaj ikastolas tia’al u ye’esa’al euskara ti’ mejen ch’úupal yéetel mejen xi’ipal, bejla’ te’ k’iina’ u máakilo’ob tu kaajil vaska láayli’e’ yaan u muuk’o’ob tia’al u much’kubáaob yéetel u kaxtiko’ob ba’axo’ob u k’áato’ob. Ichil u múuch’il Librezale tu múuch’ubáaob máako’ob u yojelo’ob yo’olal informatica yéetel ku meyajo’ob yo’olal aplicaciones informaticas ti’ euskara. Ku táanilkúunsiko’ob software libre. Yo’olal leti’ob yaanto’on jejeláas programas ti’ ordenador ich euskara.

Hizkuntza komunitate aktibo horri esker dugu euskarazko Wikipedia entziklopedia librea, egunero elikatzen segitzen duenak (dagoeneko 387.000 artikulu pasa ditu). Komunitateak lortu zuen Twitter, Mastodon eta beste euskaraz izatea. Edo euskarazko edukiak Interneten identifikatzen dituen .EUS domeinua. Komunitate horren zati bat gaur egun Pantailak Euskaraz taldean antolatuta dago. Haren helburua ikus-entzunezkoen mundu pantaila-anitzean euskarak duen presentzia izatea, esaterako, Disney, Netflix, zinematan edo Twichen.

Níib-óolal ti’ tuláakal kaaj lingüístika yaanto’on Wikipedia, enciclopedia libre, ti’ euskara, sáamsamal ku ts’a’abal túunben ba’alo’ob ichil (ts’o’ok u ts’a’abal 387,000 ts’íibil meyajo’ob ichil). Kaaje’ tu yilaj u ts’abal Twitter, Mastodon yéetel uláak’o’ob suta’ano’ob euskara. Wa dominio.EUS ku yilik ba’alo’ob ich euskara ti’ internet. Wa, junjaats ti’ le máaxo’obo’ bejla’e’ ku múulmeyajo’ob ti’ Pantailak Euskaraz. U noj tuukulile’ka’aj chíikpajak euskara multipantalla audiovisual, je’el bix Disney, Netflix, ti’ cha’ano’ob wa Twich.

Inoren zain egon gabe, aurrera segitzen dute hizkuntza komunitateko pertsonak, antolatuz eta ekinez, euskaraz bizitzea helburu hartuta. Bide horretan lagungarri eta inspiratzaileak zaizkio beste hizkuntza komunitate batzuen jardunak, esaterako, Kataluniarena. Eta ekinbide horiekin guztiekin eta beste batzuekin batera hizkuntza eskubideen aldeko aldarrikapena egiten segitzen du komunitateak. Hori guztia lortzea agintarien eta enpresen laguntzarekin askoz ere errazago eta azkarragoa litzateke. Baina euskaraz bizitzeko ametsa lortzeko, agintari eta arduradun ugarirengandik tira egiten segi beharko dugu, gure hizkuntzarekin gehiago “sentsibilizatu” daitezen.

Xma’ pa’atik mixmáak, kaajil lingüístikae’ tiich’ ku bin táanil, ku múuch’meyaj yéetel ye’esaj, yéetel u tuukulil u kuxtal ich euskara. Ti’ le beeja’ ku e’esal meyaj áantaj yéetel muuk’il uláak’ kaajo’ob lingüístikaso’ob, je’el bix Cataluña. Yéetel tuláakal le ba’alo’oba’ kaaje’ ku mu’k’ankuunsikubáa u muuk’il lingüístikos. K’am tuláakal le je’ela’ je’el u yaantal u páajtalil asab séeb yéetel u yáantajil jo’olpóopilo’ob yéetel u yuumilo’ob empresaso’ob. Ba’ale’ tia’al ts’íiboltik u náayil ich euskarae’, bíin anak yéeyik ya’ab jo’olpóopilo’ob yéetel ajk’ochan máak, tia’al “u jun-óolo’o” asab yéetel k-t’aan.