Martinico. - Martinico.

Ts’íibtan jo' Yucatán 18 ti Junio 2022

Arturo Campion Jaimebonek ekoizpen bibliografiko bikaina utzi zuen. Lanik aipagarrienen artean, Sakanako herri batean kokatutako 'Blancos y negros' (1898) eleberria dago. Bederatzigarren kapituluan jasotako pasarte bati erreparatuko diogu, laburbilduko dugu. Bertan XIX. mende akaberako eskoletan bizi zen errealitatea islatzen du idazleak.

Arturo Chanpion Jaimebon tu p’ataj junp’éel jach ma’alob bibliográfica meyaj. Ichil u ya’abil u meyajil u beetmajo’ le u jach ma’alo’obile’ ku k’aaba’tik Sako’ob yéetel booxo’ob (1898) ku p’áatal ti’ junp’éel kaajal ti’ k-valle, Sakana. Bíin k-ile’ex ichil junxóot’ u meyajil mola’an ti’ yaan ichil bolon u xóot’il, t-p’íitkunsaj. Ichile’ ajts’íibe’ ku ye’esik u jaajil ucha’an ka’achil tu najil xooko’ob tu xuulil u ja’abil XIX.

Postaria lanpetuta zegoen eta mesede bat eskatu zion Casildo Zazperi, eskolan zegoen maisuari gutuna eramatea. Haurren eskola gela hotz bat zen, gaizki banatutako argiekin, eta oso handia, haurren hirukoitza har zezakeena. Don Bernardino zerrenda pasatzen zegoen eta zigarro punta agortzen ari zen. Mutilek ¡presente! erantzuten zuten. Irakasleak hiru txalo eman zituen eta mutilak ilaretan jarri ziren. Don Bernardinok poltsikoak miatu zizkien, eta ogi puskak opatzen zituenean, bazter batera botatzen zituen, baina intxaurrak, hurrak, gaztainak edo sagarrak baziren, bere jakako poltsikoan sartzen zituen.

- Berrogeita hamar mila aldiz debekatu dizuet eskolan jatea, hau ez da txerritegia, alprojak.

Hogeita hamar bat haur zeuden irakasleari begira.

Ajpul ju’une’ ya’ab meyaj yaan ti’ ka’aj tu k’áataj junp’éel áantaj ti’ Casildo Zazpe, u bis junp’éel ts’íibil ju’un ti’ ajka’ansaj yaan tu najik xook. U najil xook mejen xi’ipale’ junp’éel síis kúuchil yéetel u sáasilile’ ma’ ma’alob beeta’anil yéetel jach nojoch je’el bix tia’al u bisik ichil kex óoxp’éel múuch’il mejen xoknáal. Yum Bernardino táan u ya’alik u k’aaba’ xoknáalo’ob, leti’ tun lep’ikkúunsik u ts’u’uts’ik junkóots chamal. Mejen xi’ipal ku núukiko’ob ¡weye’! Ajka’ansaje’ papaxk’abnaj óoxten, mejen xi’ipal tu tsolubáaob. Yum Bernardino táan u xa’ak’altik u chíimilo’ob u yeex, wa tu kaxtaj mejen xéexet’al waaje’, ku pulik ti’ junp’éel ti’its; ba’ale’ wa nueces, avellanas, castañas wa manzanaso’obe’, ku ts’otik ichi u chíimil u americana.

-Ts’o’ok in wa’alik cincuenta mil u téenal ma’ a janale’ex najil xook, lela’ ma’ óotsil naji’, mejen kisine’ex.

Lajun ti’ ka’a k’áal mejen xi’ipal tu sen paktajo’ob u jool uyich ajkaa’ansaj.

- Orain arte astean behin eskatu dizuet eraztuna. Gaurtik aurrera, bi aldiz eskatuko dizuet, eta ez da egun finkoetan izango, badakit zer egiten duzuen, alprojak. Sei egunez zabiltzate euskaraz zaunkaka, eta zazpigarrenean belarria zorrozten duzue axolagabeenari sartzeko. Lotsagarria da herri honetan gertatzen dena; inork ez du gaztelaniaz hitz egiten, eta zuetako inor ez da gai dozena erdi bat hitz ondo esateko. Gero inspektore jauna etortzen da eta errieta egiten dit. Begira, Irurtzungo mutilek, hemendik 15 edo 20 bat kilometrora, girigai hori ahaztu dute. Zuek ezingo zarete zibilizatutako inora joan, jendeak barrerik egin gabe eta zozo deitu gabe. Nork dauka eraztuna? Gaur hotz egiten du eta dozena erdi kolpe ez diote kalterik egingo.

-Tak te’ súutukila’ ts’o’ok in k’áatik ti’ te’ex aanillo junp’éel k’iin ti’ junp’éel semana. Bejla’e’ yaan in k’áatik ka’atéen, yéetel mina’an u jach k’iinil in k’áatej, tumen in wojel ba’ax ka beetike’ex mejen tuuse’ex. Táan a máane’ex chi’ibal euskara wakp’éel k’iin, yéetel tu uukp’éele’ ka chanbel t’aane’ex tia’al ma’ a wu’uyale’ex ti’ máax naayal u yóol. Lela’ junp’éel su’ubtsil ba’ax ku yúuchul te’ kaaja’; mixmáak ku t’anik kastelan t’aan, yéetel mix jutúul ti’ te’exe’ je’el u páajtal u ya’alik mix táanchumuk ti’ lajka’a ma’alob kastelan t’aan. Ts’o’okole’ ku taal u nojchil najik xook u ya’alikten ba’al. Ilej,mejen xi’ipal Irurtzun, u náachil weye’ 15 wa 20 kilómetros, ts’o’ok u tu’ubsiko’ob guirigay. Te’exe’ ma’ tu páajtal a bine’ex mixtu’ux beyo’, tumen je’el a che’etale’ex yéetel yaan u ya’ala’al te’ex tsíimine’ex. Ti’ máax yaan le aanilloo’. Bejla’e’ yaan ke’el, yéetel míi ma’ tu lúubulte’ex k’aasil wakp’éel jaats’.

Mutilek lerroak hautsi eta irakaslearen inguruan zirkulu bat osatu zuten. Berak galdera errepikatu zuen. Don Bernardinok begiraden norabideari jarraitu eta Martinikorekin topo egin zuen. Mutikoak eskuak patriketan ezkutatzen zituen, dardarka, zurbil, lokatzez zikindutako oinak igurzten zituen, bere begi koloregabe eta tristeak altxatzen zituen, zeinen behealdeko betazaletan malkoak lasterka hastear zeuden. Ezpain irekiak dardarka zeuzkan, buruak erregu jarrera zuen.

Mejen xi’ipale’ xa’ak’banajo’ob ti’ le tsoolo’ ichilo’ob tu beetajo’ob junp’éel wóol tu’ux tu báak’pachtajo’ob ajka’ansaj. Leti’ tu ka’a ya’alaj k’áatchi’. Yum Bernardino tu paktaj u yicho’ob jujuntúul, ti’ lelo’ tu yilaj Martinico . Chan xi’ipale’ u ta’akmaj u k’abo’ob ichil u chíimil u yeex, kikiláankil, sakpile’en, ku jáaxtik u yook pa’te’ yéetel luuk’ ku líik’sik u yich xma’ boonil yéetel xma’ óoli ta’aytak u jóok’ol u ja’il u yiich. U je’emaj u booxel u chi’ tun kikilaankil, u chiinmaj u pool.



Zeinen mingotsa zen Don Bernardinoren behazuna! Biriketako lesio sendaezin batek jota, berak klima heze eta hotzari egozten zion. Ah! Ez zuen zorte ona izan. Pirinioetako laborari txit pobreen semea, hamaika urte zituela Iruñean merkatari ikastun joan zen. Apaiza zen senide batek, talentua zuela ikusita, ikasketak ordaintzeko konpromisoa hartu zuen. Irakasle ikasketak gabezia amaigabeekin segitu zuen. Ondoren derrigorrezko soldadutzara joatea egokitu zitzaion. Armadan etorkizuna izango zukeen bere izaera bortitz eta harroak kalterik egingo ez balio. Behekoekin gogorra zen, nagusiekin tentea; bigarrena akats konponezina eta arriskutsua lehena, mendekoek gora egiten dutelako. Irakurtzeko grinak menderatzen zuen.

¡Buka’aj k’áajil ku jóok’ol ti’ u k’aaj yum Bernardino! K’oja’an ti’ junp’éel yaaj yaan tu sak-óol mina’an u ts’aakalil, leti’ku tukultike’ le ba’ax topiko’ síis iik’ yéetel ke’el. ¡Ah!, ma’ tu máansik jach ma’alob. Leti’e’ u yaal jach óotsil kolnáal máak ti’ pirineos, le ka’aj tu chukaj bulukp’éel ja’abe’ áanta’abik meyaj ti’ u kúuchil tu’ux ku ko’onol ba’alob tu kaajil Panplona (Iruña). Juntúul u láak’ ajk’iine’ tu yilaj ku ts’áaik u yóol ti’ xook, tu bo’otaj túun u xook. Kex istikyaje’ tu ts’o’oksaj u xook tia’al ajka’ansaj. Ts’o’okole’ kex ma’ u k’áate’ túuxta’ab tia’al u beetik jolkan. Te’elo’ míi je’el u páajtal u p’áatal ka’achil chéen ba’ale’ k’aas u p’u’ujul. Yéetel óotsilo’obe’, chich ku ts’áaikubáa yéetelo’ob, le máax ma’ óostsilo’obe’ toj ku ts’áaikubáa. Tumen beyo’ le jk’ooso’obo’ je’el u páajtal u k’e’exel tia’al u ts’a’abal uláak’ ma’alob meyajti’. Le jach táaj uts tu yiche’, leti’ le xooko’.

Bere lurrari buruzko libururik inoiz hartu ez zuenez, sorterriaren zaporea joan zitzaion. Bere maitasunen aberria aberri politikoa zen, bere autore gogokoenek goratu zutena, Erregionalismoa gorroto zuen, eta bertako bizitzaren adierazpen guztien artean gutxien gustatzen zitzaizkionak hizkuntzak ziren. Bereziki gorroto zuen euskara, erdaraz hitz egiten hasi zenean egin zizkioten isekak gogoratzeagatik agian. Bere euskararen gorrotoan arnegatzailearen, parrizidaren haserre bizia zegoen. Mendian jaioa izan arren, literatur sugestioagatik oso gogoko zituen zeruertz garbiak, ordoki itzelak, zeru urdina, eguzki distiratsua eta Espainiako edertasunei buruzko dena. Jeneralaren laguntzailea izana zen, eta, haren gomendioei esker, Urgainen lortu zuen irakasle kargua, non soldata txikia zuen, ez zitzaion gustatzen ez paisaia, ez jendea, ez zerua. Haren izaera garraztua zen, haren bihotza hautsia, bere ibilbideko etsipenez, familiako zorigaitzez eta gaitz fisikoengatik. Bere ikasleengan akatsak besterik ez zituen ikusten.

Beey ma’atech tu machaj áanalte’ ka’aj t’aanak yo’olal u kaajale’, bin u yóol yo’olal u yaabiltik lu’umil tu’ux síijo’. Lu’umil u yaabilaje’ leti’ u lu’umil politikao’, le te’ tu’ux tu kaxtaj ma’alob tuukul yo’olal u ajts’íibo’ob u yaammaj tumen u p’ekmaj úuchben ba’alo’ob yéetel tuláakal e’esajilo’ob ku beeta’al tu kaajal, le ba’ax xan ma’ jach uts u yu’ubike’ leti’ le máasewal t’aano’obo’. Le euskarao’ le u jach p’ekmajo’, tumen míi ku k’a’ajal ti’ tu paalile’ ku p’a’asta’al u k’iinilo’ob ka’aj jo’op’ u t’anik junp’íit kastelan t’aan. Ichil u p’ektik euskarae’ ti’ taal u p’ektik, u kíimsik tia’al u xulik u p’atik u t’aanil. Kex síij ti’ wiits, yo’olal xooke’ utschaj ti’ uláak’ táanxelil tu’uxo’ob, tu’ux yaan jela’an k’aaxo’ob, ch’oj mu’uyalo’ob, jats’uts k’iin yéetel tulákal yaan u yil yéetel u jats’utsilo’ob España. Ka’achile’ leti’ ku yáantik general, níib-óolal yo’olal lelo’ áanta’abik tumen leti’. Ts’a’ab meyaj tia’al u beetik u ajk’anasajil Urgain, t’u’ux u náajalile’ junp’íit, ba’ale’ ma’ utschaj tu yich k’áaxi’, mix u kajnáalil, mix u mu’uyalil. Súuts’ u wooj, xet’a’an u puksi’ik’al, yo’olal le ba’ax tu xokajo’ loobo’ob ichil u láak’o’ob yéetel chi’ichnako’ob ku mu’yajtik. Ichil u xoknáalo’obe’ mix ba’al uts tu yilaj, chéen k’as ba’alo’ob.

Don Bernardinok zorrotz begiratu zion Martinikori, errukirik gabe. Gongoilen hanturak, errakitismoak eta miseriak zaurituta zegoen. Haurraren ahulezia, eskalearen babesgabetasuna. Irakasleak esan zuen:

Yum Bernardinoe’ jach oka’an kisin ti’ le ka’aj tu paktaj Martinico, xma’ tu ch’a’aj óotsilil ti’. leti’e’ k’oja’an yo’olal lelo’ chuup u wíinkilal, ts’oya’an yo’olal ma’ tu janal ma’alob. U xma’ óolil chan xi’ipal, u kuxtale’ je’el bix juntúul máak ku k’áatik máatan. Tu ya’alal ajka’ansaj:

- Hiru aste dira eskolara etortzen zarela, ez letrekiko maitasunagatik, baizik eta alkateak eta jende gehiagok ordaintzen dizuten jatekoengatik. Berriz egiteko gogoa kenduko dizut, zital hori! Emadazu!.

- Zu bezala egiten dute txakurrek: harria ukitu baino lehen, zaunka eta herrenka ibiltzen dira. Ez itzazu malkoak alferrik galdu: laster beharko dituzu.

Irakasleak erregelaz esku ahurrean jo zion, eta horrek eskua kendu eta ezkutarazi egin zion.

Óoxp’éel semana ka taal xook, ma’ yo’olal a yaabilmaj woojo’obi’, chéen yo’olal le janal ku bo’otaltach tumen u jo’olpóopil weye’ yéetel uláak’ máako’ob. ¡Bíin in luk’siktech tia’al ma’ a ka’a beetik, tuusilech! ¡Ts’áateni’¡.

-Je’ex teche’ beey u beetiko’ob le peek’o’obo’: ma’ a ch’ino’obi’, tun toojolo’ob yéetel moocho’ob. Ma’ a pulik u ja’il a wich chéen beyo’: tumen yaan u séeb k’a’abéettaj teech.

Ajka’ansaje’ tu jats’aj u táanil u k’ab yéetel junp’éel p’isib, tu beetaj u luk’sik u k’ab yéetel u ta’akik.

Don Bernardinok gora jaso zuen eraztuna, eta galdetu zuen:

- Nork eman zizun eraztuna?

- Aaantero Zuuubeldia – Kosta zitzaion esatea.

- Antero Zubeldia. A ze pieza! Noiz?

- Atzo.

- Beraz, ohi bezala, behin eta berriro errepikatutako nire aginduen kontra, euskaraz egin zenuen kalean?

- Ez jauna. Nik erdaraz hitz egin; pared esan beharrean horma esan eta zas! eraztuna eman zidan.

- Zubeldia, egia al da dioena?

- Bai, jauna. Eraztuna eman nion iturrian. Gortariren baratzera joateko esaten ari zitzaigun, intxaurrak lapurtzera, bera horman gora igoko zela. Nik orduan esan nion: Martiniko, euskaraz hitz egin duzu; eta eraztuna eman nion.

- Ongi, ongi. Gaurtik aurrera, eraztuna duen azkenak eta azken aurrekoak zigorra jasoko dute. Martin atera eskuak, batu behatzak.

- Nik bakarrik ibili nahi dut, zertara etortzen dira horiek nirekin? Ni bakarrik hobeto nago, beti nire atzean, eraztuna eman nahian. Nik ez nekien nola esaten zen horma gaztelaniaz. Nik gaztelaniaz hitz egin nuen.

- Gaztelania zer den ikas dezazun, odolaren zirkulazioa aktibatuko dizut. Atera eskuak eta batu hatzak.

Yum Bernardino tu li’ik’saj ka’anal le aanilloe’, ka’aj tu k’áataj.

- Máax tu k’ubajtech aanillo.

- Aaantero Zuuubeldia -istikyaj tu ya’alaj.

- Antero Zubeldia. Leti’ túun. Ba’ax k’iin

- Jo’oljeak.

- Beeyo’, je’el bix suuke’, ma’ ta beetike’ex ba’axo’ob kin wa’alikte’ex, táankab t’aanajech wáa ich euskara.

- Ma’ nojoch máak. T’aan kastelan teen; tin wa’alaj horma yo’olal pak’ ¡zas táanchumuk aanillo!

- Zubeldia, jaaj wáa le ku ya’aliko’

- Beey, yum. Tin ts’aj aanillo ti’ tu kúuchil fuente. Táan u ya’alikto’on ka’aj xi’iko’on ookol nuez tu paak’al Gortari. Leti’ bin kun na’akal yóok’ol pak’. Teen túun tin wa’alajti’: Martinico, ts’o’ok a t’aan euskara; ka’aj tin ts’ajti’ le aanilloo’.

- Ma’alob, ma’alob. Tak bejla’e’, u ts’ook yéetel u taak’ u xuule’ yaanti’ aanilloe’ bíin in tsekto’ob. Martin jo’os a k’abo’ob, nup u yaal a k’abo’ob.

- Teen in k’áat máan tin juunal; ba’axten leti’ob ku taalo’ob tin wéetel. Ma’aloben tin juunal; tiich’ yano’ob tin paach, beey u k’áat u ts’áaikteno’ob aanillo. Teen ma’ in wojel bix u ya’alal horma ti’ kastelan t’aan. Tene’ t’aanajen kastelan t’aan.

- Tia’al a kanik ba’ax kastelan t’aan, in ka’aj in beet u péek a k’i’ik’el ta wíinkilal. Jo’os a k’abo’ob yéetel nup u yaal a k’abo’ob.

Bere borondatearen kontra obeditu zuen, eta irakasleak erregelarekin kolpe lehorrak ematen hasi zitzaion. Mutilak garrasi egiten zuen eta eskuak kentzen zituen; orduan irakasleak gogor tiratzen zion belarrietatik eta iletik, lurretik altxatuz. Odola zerion azazkalei, eta ez zen modurik izan eskuak berriro sakeletatik ateratzeko.

Kex ma’ u k’áate’ tu beetaj ba’ax a’alabti’o’, ajka’ansaj jo’op’ u ts’áaik tikin laj yéetel p’isib. Ku yawat xi’ipale’ yéetel ku luk’sik u k’ab; ajka’ansaje túune tu kóokolaj u xikin beey xan u tso’otsel u pool, tu li’lik’saj lu’um. Tun ch’aaj u k’i’ik’el íich’ak, kex beyo’ ma’ tu beetaj u ka’a jo’ok’sik u k’ab tu chíimil u yeex.

- Alproja! Desobedientea! Burugogorra! Uste duzu zure garrasiengatik gutxiago emango dizudala? Tori!

-¡Chan kisin! ¡ma’ ta wu’uyik t’aan! ¡ko’! Ka tukultik wáa yo’olal a sen awato’ob ma’ ten in ts’áatech ya’abi’ ¡Je’ela’!

Belarrondoko izugarri bat eman zion ezkerreko masailean, aurpegia jirarazi ziona. Uhalak hartu eta lehen zartada zangoetan jo zion, eta ondoren izterretan, ipurdian eta bizkarrean. Martiniko oihuka ari zen. Beste mutilek barre egiten zuten.

- Isilik egon madarikatu hori! Txerri bat hiltzen ari direla dirudi. Isildu! Zenbat eta oihu gehiago egin, orduan eta okerrago. Kexatu gabe dozena erdi bat jasotzen baduzu, akabo. Bat, bi. Oihu! Berriz hastera. Bat, bi, hiru. Ezinezkoa. Tori!

Jach chich tu laja’ tu xts’íik p’u’uk, lela’ tu beetaj sutik u yich. Tu machaj suumo’ob u yáax jaats’e’ tu kummaj tu p’úulil u yook, ts’o’okole’ tu muk’ ook, iit yéetel pu’uch. Martinico táan u yawat. Uláal u yéet mejen xi’ipale’ táan u che’ejo’ob.

-¡Mejen kisin mak a chi! Beey táan u kíimsa’al juntúul k’éek’en. ¡Mak a chi’! Wa ka jach awate’, k’aas kun bin tech. Wa ka k’amik wakp’éel jaats’ xma’ awate’, ku xu’ulul. Jun, ka’a ¡awat! ka’a káajbal. Jun, ka’a, óox. Ma’ tu páajtal, ¡je’ela!

Negarrengatik eta oihuengatik asaldatuta, Don Bernardino modu basatian behin eta berriro jotzen hasi zen: uhala utzi eta ukabilkadak, eskuarekin kolpeak eta ostikoak ematen hasi zen Martinikoren gorputzeko atal guztietan, horman inguraturik zegoen. Dohakabeak ez zuen jadanik negarrik egiten, intziri egiten zuen, dardarka zegoen, arnas agonikoa zuen, hortzetatik eta sudurretik odola zerion, urratuak eta ubeldurak zituen buruan eta hanketan. Mutilak, izuturik eta errukiturik, sekzioak formatu zituzten, isiltasun sakonena gordez. Inguruan gabirai zuen oilategi bat zirudien eskolak.

P’uja’an yo’olal yok’olo’ob yéetel awato’obe’, yum Bernardino káaj u ka’a chich ja’jats’ik: tu jáalk’ataj le suumo’ ka’aj jo’op’ u lo’oloxik, u lajik yéetel xan u ko’okocha’atik tuláakal u wíinkilal Martinico, ti’ u nakmaj pak’. Óotsile’ mix táan u yook’ol, chéen tu yáakam, tu péepeksikubáa istikyaj ch’áaik u yiik’ táan u kíimil, tun chooj u k’i’ik’el u kooj yéetel u ni’, la’alacha’an yaan chu’uchumo’ob tu pool yéetel xan ichil u muk’ ooko’ob. Mejen xi’ipale’, sajakchajo’ob yéetel ts’o’ok u ch’áaiko’ob otsililti’, tu jatsubáab múuch’ulmúuch’,tu makajo’ob u chi’ob. Najil xooke’ p’áat beey junp’éel so’oy tun yichta’al tumeni’.

Eszenaren akaberaren ikusle, Casildo gutunarekin aurreratu zen, begira egon zen atetik. Pausoak entzutean, Don Bernardinok bere aurpegia jiratu zuen, ezin izan zion eutsi nahigabe eta ikarazko mugimendu bati.

Casildo tu yilaj bix ts’o’okik le loobo’ tu nats’ubáa yéetel ts’íibil ju’un, tak te’ joolnaj te’ tu’ux tu paktaj ba’ax úuchij. Ka’aj tu yu’ubaj u xíinbal máake’ yum Bernardino,mix ba’al tu ya’alaj mix ja’ak’ u yóoli’.

- Zer da hori?

- Irakasle jauna, gutun bat zuretako.

- Eskerrik asko. Hurrengoan atea jo barrura sartu aurretik.

- Barkatu. Ez nago ohituta.

- Ba’ax lelo’

- Yum ajka’ansaj, junp’éel ts’íibil ju’un tia’altech.

- Níib óolal. Uláak’ téene’ táanil t’aanen joolnaj mali okokech

- Sa’asteni’. Ma’ suukteni’.

Alde egitearena egin zuen, baina esan zuen:

- Jipoia eman al diozu Martinikori euskaraz hitz egiteagatik? Ume gaixoa!

- Desobedientzia setatiagatik jo dut, eta zer komeni zaion eta zer dagoen agindua ikas dezan.

Casildo Martiniko lurrean etzanda zegoen txokora hurbildu zen, konbultsiboki intziri egiten zuen.

- Gaixoa! Hartu txanpon hau, ez negarrik egin.

Mutikoak begirada batez eskertu zion limosna. Baina begirune horregatik negarrez hasi zen, eta ez zuen txanpona hartzeko eskua irekitzeko adorerik izan.

Casildok dirua gorde zuen. Odol orbanak ikusi zituen. Haren ahotsak eskola bete zuen:

- Jainkoak ahoan jarri zion hizkuntza hitz egiteagatik jo! Txakurrek zurea jan beharko lukete, irakasle! Eta zuek, zuen gurasoek horretarako ekartzen zaituztete eskolara? Faltsuak, faltsu ahalenak!

Tu beetaj beey táan u bine’, ba’ale’ tu ya’alaj:

- Ta jats’aj wáa Martinico yo’olal t’aanaj euskara

¡Óotsil paal!

- Tin laja’ tumen ma’ tu yu’ubik t’aan jach ko’, yéetel tia’al ka’aj unaj u kanik ba’ax ma’alob k’a’abéet u kanik.

Casildo tu naats’ubáa te’ ti’itso’ tu’ux jetekbal lu’um Martinico, tu seten áakam.

-¡Óotsil! Mach le taak’ina’; ma’ a wok’ol.

Chan xi’ipal yéetel u paakate’ tu ts’aj u níib-óolal ti’ yo’olal u máatan. Ba’ale’ yo’olal le je’elo’ jo’op’ yok’ol yéetel ma’ aanchaj u yóol u je’ik u k’ab tia’al u machik taak’in.

Casildoe’ tu ta’akaj le taak’ino’. Tu yilaj u wíits’il u k’i’ik’.

U juumil u t’aane’ tu chupaj najil xook:

-¡Ta ja’ats’aj yo’olal u t’a’anik u t’aanil tu ts’aj Yum K’uj tu chi’! ¡A tia’ale’ unaj u jaanta’al tumen peek’o’ob, ajka’ansaj! Kux to’one’,tia’al lelo k-taasa’al najil xook tumen k-yuumo’ob wáa ¡ma’ jaaji’, jach ma’ jaaji’!

Koldarkeria haren aurrean, Casildok sua botatzen zuen begietatik. Eta joaterakoan argi eta garbi utzi zuen bere haserrea, ate kolpe handi bat emanez.

Ichil le ba’ax k’aas tu yilajo’, Casildoe’ jach p’u’uji beey tu jo’okol k’áak’ tu yich. Yéetel le ka’aj jóok’e’ tu p’ataj sáasil u p’u’uja’anil, tumen le ka’aj jóok’e’ tu p’uchaj u joolnajil najil xook.